De Europese Commissie treedt op tegen fake news en online desinformatie
16 november 2017
Wat is fake news en waar is het ontstaan?
Het fenomeen van fake news en online desinformatie is een bron van bezorgdheid vanwege de potentiele gevolgen op de reputatie van publieke instanties, resultaten van democratische beraadslagingen en op het vormen van opinies van burgers over belangrijke maatschappelijke domeinen zoals immigratie, veiligheid, economie, journalistiek… Een eenduidige definitie van fake news bestaat er echter niet. De problematiek inzake fake news is dat er veel grijze zones bestaan en het dus niet evident is om duidelijke afbakeningscriteria op te leggen, alsook dat de verspreiding van fake news moeilijk kan worden tegengaan omdat dit evolueert door technologische veranderingen.
De term “fake news” is officieel ontstaan in het stadje Veles uit Macedonië waar enkele jongeren verschillende websites hebben opgericht met als corebusiness het verspreiden van fake news en het maken van clickbait, artikels met sensationele misleidende titels die zoveel mogelijk moeten worden gedeeld op mediakanalen. Fake news is sindsdien op korte tijd een wereldwijde epidemie geworden dankzij de razendsnelle verspreiding via sociale platformen. Daarom is het belangrijk om de burgers de noodzakelijke informatietools te geven om fake news te herkennen en de informatie die ze ontvangen efficiënt te kunnen beoordelen. Een belangrijke stap hierbij is om dit kritisch redeneren in de samenleving in te bedden via onderwijs en educatieve projecten, voornamelijk bij studenten en jongvolwassenen. Verschillende mogelijke oplossingen zijn reeds gangbaar zoals het controleren van accounts, fact checking en het investeren in initiatieven voor mediageletterdheid. Een voorbeeld hiervan is het Nieuws in de Klas project dat in samenwerking met het Kenniscentrum Mediawijsheid lespakketten aanbiedt aan leerkrachten en studenten, waaronder een uitgebreid lespakket rond fake news. Zij leren kritisch om te gaan met verschillende soorten nieuwsbronnen en krijgen inzicht in het fenomeen ‘filter bubble’.
Doel van de Europese Commissie
Voorzitter Jean-Claude Juncker heeft via een intentieverklaring aan het Europees parlement, alsook in een opdrachtbrief aan Europees commissaris voor Digitale Economie en Maatschappij, Mariya Gabriel verzocht om de problematiek inzake fake news op Europees niveau aan te pakken. Hij roept op tot actie om de uitdagingen aan te gaan die online platformen creëren voor onze democratie met betrekking tot de verspreiding van fake news en wil overgaan tot een algemene nadenkbeweging waardoor de bescherming van de burgers op Europees vlak wordt verzekerd.
Op 13 en 14 november 2017 heeft de Europese commissie als reactie hierop een tweedaagse multi-stakeholder conferentie gehouden dat de problematiek over fake news en online desinformatie behandelt. Commissaris Gabriel opent de conferentie zeggende dat wanneer fake news wordt aangepakt, het juiste evenwicht moet worden gevonden tussen de vrijheid van meningsuiting, mediapluralisme en het recht van de burgers om toegang te hebben tot betrouwbare informatiebronnen. Wout van Wijk van News Media Europe nam ook deel aan het debat waarin hij het project: “Nieuws in de Klas” aanhaalt van Vlaamse Nieuwsmedia als initiatief om mediageletterdheid in scholen te verbeteren. Dit schooljaar hoopt men 8000 klassen te kunnen bereiken in Vlaanderen en Brussel waarbij het doel is om kritisch na te denken over online content en daarvoor de noodzakelijke instrumenten aan te bieden. Hierdoor worden leerlingen in staat gesteld om goedgeïnformeerde beslissingen te nemen over onze vrije en democratische samenleving, waarin vrije en pluralistische media een fundamentele rol in spelen.
De Europese Commissie zal in de strijd tegen fake news een ‘high level expert-group’ opstellen van experten die komen uit verschillende stakeholdersgroepen om te peilen naar hun inzichten en mogelijke oplossingen. Met deze adviezen zou de Europese commissie willen komen tot een gecoördineerde Europese strategie om de negatieve gevolgen van fake news en online desinformatie tegen te gaan. Kandidaten met de nodige ervaring en expertise kunnen zich tot midden december aanmelden. Bovendien start de Europese commissie met een publieke bevraging via een online enquête om te weten te komen hoe stakeholders de overvloed aan fake news op het internet ervaren. Burgers, sociale mediaplatformen, overheden, fact checkers, onderzoekers, journalisten en nieuwsinstanties kunnen tot 23 februari 2018 hun input bezorgen.
Gevolgen op de geloofwaardigheid van kwalitatieve journalistiek?
De vraag wordt meermaals gesteld of de kwalitatieve journalistiek door fake news een deel van haar geloofwaardigheid heeft verloren. Wout Van Wijk haalde terecht aan dat uit een recente studie van het onderzoeksbureau Kantar blijkt dat het publiek zich nu beter informeert en meer aandacht besteedt aan de kwaliteit van nieuwsbronnen dan een jaar geleden. Uit het onderzoekt blijkt zelfs dat de reguliere media nog steeds een positief imago hebben en dat fake news vooral schadelijke gevolgen heeft veroorzaakt voor de sociale mediakanalen. Desalniettemin zijn de verschillende uitgevers bezorgd dat de problematiek van fake news de band en het vertrouwen kan aantasten die ze hebben opgebouwd met hun lezers. Het blijft dan ook een prioriteit om te investeren in kwaliteitsvolle journalistiek zodat fake news kan worden overwonnen. Kwalitatieve journalistiek draagt namelijk bij tot een gezonde democratie.
De bedreiging die fake news heeft op kwaliteitsvolle journalistiek moet bovendien in een breder kader worden geplaatst waarbij uitgevers in de hedendaagse maatschappij moeilijkheden ondervinden, namelijk de voortdurende strijd voor een faire vergoeding voor de commerciële exploitatie van hun content en het creëren van een gelijk speelveld tussen de verschillende (online) marktspelers. Bovendien zullen de strengere regels over adverteren leiden tot een sterke daling van de inkomsten van de uitgevers en ook de nieuwe e-Privacy Verordening kan de businessmodellen van uitgevers zwaar verstoren.
De Europese Commissie heeft de nadelige positie van uitgevers ook erkend in haar voorstel van de nieuwe Auteursrechtrichtlijn waarbij het aan uitgevers een uitgeversrecht wil geven. Een uitgeversrecht versterkt de positie van nieuwsuitgevers ten opzichte van derden om te kunnen optreden tegen aggregatoren en internetplatforms die content op ontoelaatbare wijze hergebruiken.